Schetsontwerp Sonsbeek, Arnhem
In het Gelders Archief in Arnhem bevindt zich onderstaand schetsontwerpje (letterlijk -pje-, het heeft briefkaartformaat ca. 8 x 13 cm, klikt u op de afbeelding, dan wordt hij groter):
De tekst op het ontwerpje: A bergje 3 voet hoog 5 of 6 rond van bove vlak in de midde een Tulpenboom B vlak stuk gras sluytenden van vooren gelijk met den beukeboomen waarop eenige Dennen en in de punt een rondjen met bloemboompies C een klomp van eenige Eyken of Beukenboomen De arcering bij ‘A’ duidt op hoogteverschil, zoals ook in de tekst wordt aangegeven. De resterende, omvattende invulling is ongetwijfeld hakhout. Het schetsje is niet-gedateerd, niet-gesigneerd en er wordt ook geen locatie aangegeven, maar bevindt zich in het archief Sonsbeek. Ondermeer over dit ontwerpje is door Cor M. Kooi al eens geschreven in: Gelre: Bijdragen en Mededelingen. Historisch jaarboek voor Gelderland, CII (2011), Wie ontwierp park Sonsbeek?, p. 205-228, en schrijft het ontwerpje toe aan Hendrik J.C.J. baron van Heeckeren (1785-1862) die vanaf 1821 eigenaar was van het landgoed Sonsbeek. Inderdaad, de schets bevindt zich in het ‘Van Heeckeren-deel’ van het archief Sonsbeek. Het ontwerp kan van Van Heeckeren zijn, maar toch… waarom twijfel ik hier nu voorzichtig aan, zowel wat datering als vervaardiger betreft? Ik heb het idee (niet meer dan dat) dat de schets eerder is gemaakt en misschien zelfs 18e-eeuws is. 1. Door de vormentaal in de tekening, 2. door het gebruikte Nederlands; maar ook 3. omdat er zoals is gebleken uit de krantenadvertenties, zie hieronder, al sprake was van een verlandschappelijking van beide goederen en er ’toevallig’ ook al sprake was van Tulpenbomen. Èn 4. Kooi schrijft dat deze zogenaamde Ronde Weide al in 1813 in een dagboek genoteerd werd als ovaal stuk heide en in 1820 door Nijhoff als door de kunst aangelegde weide. De structuur bestond dus al voor dat Van Heeckeren eigenaar werd. Zoals gezegd, het park Sonsbeek, zoals het nu is, is samengesteld uit meerdere, voormalige landgoederen; namelijk: De Wiltbaan/Sonsbeek en Hartgersberg. Lang gelêe kwam ik al eens krantenadvertenties tegen waarin het landgoed Sonsbeek (voorheen De Wiltbaan) en Hartgersberg te koop werden aangeboden. Uit deze advertenties blijkt dat de aanleg, of een deel daarvan, van beide landgoederen toen al vroeglandschappelijk (in den Engelschen smaak) was ingericht:
En dit zijn de advertenties waaruit blijkt dat er aan het eind van de 18e eeuw een aanzienlijk, ‘exotisch’ boombestand bestond:
En ja, laat ik het maar eerlijk toegeven… 
5. de naaldboompjes zijn wel heel erg ‘des Montsches’. Johannes Montsche (1734-1799) was rond 1778 werkzaam voor Van Spaen van Biljoen en diens slot Ringenberg in Hamminkeln waarvoor hij een plan had vervaardigd. Het is zo maar weer een van de vele gedachtenspinsels, heel graag krijg ik reacties!
Ben het er in ieder geval mee eens dat dat ontwerp om de genoemde redenen, wel eens wat ouder zou kunnen zijn, zo tussen 1775 en 1800. Natuurlijk kan de gebruikte spelling/schrijfwijze duiden op een ouderwets iemand. Zelf gebruik ik gaarne de c waar men tegenwoordig de k zou moeten gebruiken (blijkbaar). Courant, cigaar, allemaal zo veel mooier dan dat huidige gepriegel. Maar ja, zoals men ziet, het kan ook een affectatie zijn (of moet dat affeKtatie wezen?).
Ik geef het gras en die ‘bloemboompies’ onder de beuken en dennen van ‘B’ ook weinig kans op langere termijn. Zoiets onhandigs kan bijna alleen maar 18de eeuws zijn, toen er nog weinig ervaring was met het nieuwe bloemdragende assortiment. We bewijzen de man geen enkele dienst als we dit in 1821 toeschrijven aan Van Heeckeren -maar misschien verdient hij dat ook niet.
Het is ongetwijfeld diepgaand onderzocht, maar wat staat er linksonder buiten het kader nauwelijks leesbaar geschreven? Het bovenste lijkt in de verte op ‘DooR’ (vergelijk de ‘R’ van het haaks op de leesrichting geschreven ’35.R’), maar de rest is echt onleesbaar.
Goed punt Henk!
De tekening (of beter: het tekeningetje) is in het ‘echie’ heel onduidelijk, maar het woord wat jij bedoelt is ’400 R’, in potlood staan de maten van het perceel aangegeven
400 R, dat is inderdaad een stuk logischer. Hoewel… Waar hebben die getallen eigenlijk betrekking op?
Als het beide lengtematen zijn, zou het betekenen dat het terrein ruim elf keer zo lang als breed moet zijn geweest, en dat is niet van de tekening af te lezen. En dan laat ik nog buiten beschouwing dat (naar moderne maatstaven) de getallen in de verkeerde leesrichting staan geschreven.
Gelukkig staat er dan tussen de beschrijvingen van ‘A’ en ‘B’ in horizontale richting ’10.R’, en als je dat vermenigvuldigt met de ’35.R’ in verticale richting kom je dus op 350 vierkante roede -waarschijnlijk voor de figuur binnen de paden. Die ’400 R’ slaat dus waarschijnlijk op de oppervlakte van het totale terrein binnen de onregelmatige rechthoek.
Blijft nog over wat er ónder die ’400 R’ staat… 😉
Ondertussen is onze website verhuisd en daarmee een en ander veranderd. Als je nu op de afbeelding klikt, kun je hem heel groot bekijken. Dus ook de woorden onder 400 R. Ik geloof dat er ‘circa groot’ staat. Jouw opmerking dat dit getal op de gehele oppervlakte slaat, snijdt hout!
In Nieuw geschenk voor de jeugd deel V, uit 1796, van de hand van Ahasverus van den Berg valt te lezen:
Gij moet bezien … en vooral Sonsbeek of de Wildbaan
V. Waarom deze laatste vooral?
A. Om schoone waterwerken ; uitmuntende lanen, in het ronde tegen eene aanmerklijke hoogte op; meenigte van vreemde gewassen, en daar onder een groot aantal van aanzienlijke
tulpenboomen.
Dit moet haast wel de locatie van jouw bericht zijn. Het boekje kwam uit in 1796 en gesproken wordt over ‘aanzienlijke tulpenboomen’. Dus die aanleg dateert van toch al even eerder…
Mooie vondst, bedankt Jan.
Met ‘in het ronde’ zal inderdaad de bewuste plek van het ontwerp bedoeld worden.
Kijkend naar de interpunctie, zou je de Tulpenbomen los van ‘het ronde’ kunnen of moeten lezen. (Zeker als je bedenkt dat op het ontwerp één Tulpenboom, in het midden van ‘A’, expliciet genoemd wordt)
Het is natuurlijk goed mogelijk dat de structuur al van veel eerder datum stamt en het ontwerp eventueel ook.